آواشناسی سیبویه

-اِصحَب مطرا اصحَمَّطرا ( سیبویه: ادغام ب در م ) (85).
بیان همگونی: خیشومی شدن ب در اثر مجاورت با م و واکرفتگی آن
[eshab matara eshab matara]
-عَنْبَر?عَمْبَر ( سیبویه: اقلاب ب ن به م ) (86).
بیان همگونی: تغییر واجگاه ن و تبدیل ن به واجگونه ای از م.
[anbar ambar]
-هلْ رأیت?هَرّأیت ( سیبویه: ادغام ل در ر ) (87).
بیان همگونی: ل بدون انجام
[hal ra`ayta halra`ayta]
-اِدمَغْ خَلفا?ادمَخّلفا ( سیبویه: ادغام غ در خ به دلیل تخالف در واکداری ) (88).
بیان همگونی: نیم واکرفتگی غ در اثر مجاورت با خ.
[edmag xalafa edmagxalafa]
-اِبعَجْ شَبَثا? ابعَشّبثا ( سیبویه ادغام ج در ش ) (89).
بیان همگونی: واکرفتگی ج در مجاورت ش.
[ebaj ebajsabata]
-مَن کان؛ من قال؛ مَن جاء ( سیبویه:اخفای ن در موارد یاد شده ) (90).
بیان همگونی به ترتیب:
نرم کام شدگی ن قبل از ک
[man kana mankana]
ملازی شدن ن قبل از ق.
[manqala maNqala]
لثوی-کامی شدن ن قبل از ج.
[manjaa manJaa]
د-مضارعه
سیبویه بابی را تحت همین اصطلاح وضع کرده و گفته: «این باب مربوط به حرفی است که حرف دیگر هم مخرج یا غیر هم مخرج با آن مشابه می شود » (91). منظور او از آن حرف ص ساکنی است که بعد از آن د قرار می گیرد که با آن هم موضع است، مانند:مصْدَر، اصْدَر، تَصْدیر. ولی اگر ص متحرک باشد، مبدل نمی گردد، زیرا چیزی میان آن دو قرار گرفته است. » (92)
شبیه سازی ص به د در شواهد یاد شده ناظر بر ویژگی واکدار شدن جزئی ص در اثر مجاورت با همخوان واکدار د است. این نوع همگونی از نوع پس رو است. شقّ دیگر این مشابهت ( مضارعت ) که سیبویه از ان سخن گفته حرفی است که یک حرف غیر هم مخرج با آن مشابه می شود و ان همخوان ش است که قبل از د می آید، مثل: اَشدَق که تحت ویژگی واکداری د قرار گرفته و در سنت آوایی سیبویه و قدما از آن تعبیر به « ش مانند ج » می شود. (93)
هـ-ابدال، قلب
از انواع همگونیها، سیبویه از ابدال ص به زاء خالص سخنی آورده، در واژه هایی چون تصدیر، فصد، اصدرت که گفته می شود: تزدیر، فزد، ازدرت (94). او دلیل آن را این گونه آورده: « عربها آن را ابدال می کنند تا عملشان یک وجه داشته و زبانشان در یک ضرب واحد به کار رفته باشد » (95). مراد سیبویه از « عمل در وجه واحد » همان تبدیل ص به ز است که هم نظیر و هم در مجموعه ی اصوات صفیریه است، اما تفاوت آن دو در واکداری و بی واکی است. ص بی واک و ز واکدار است که تحت تأثیر این ویژگی، ص [ ساکن ] واکدار می شود.
همچنین سیبویه به قلب س به ص در مواردی که قبل از حروف مستعلیه قرار می گیرد اشاره می کند، مثل سقت?صقت، و سبقت? صبقت. او می گوید: « تبدیل س به ص که شبیه ترین حرف به ق است صورت می گیرد تا عمل از وجه واحد صورت گیرد.زیرا [ زبان برای ] ص به دلیل اطباق به کام بالا می رود. این به مانند جایگزینی ط به جای ت در مصطبر و د به جای ت در مزدجر است. » (96)
در حقیقت می توان تبدیل س به ص در مثل « سقت?صقت » و جایگزینی ط به جای ت در مثل « مصتبر?مصطبر » را اطباق شدگی دو صدای س و ت در اثر مجاورت با آواهای بعد و قبل آن دو دانست. با این تفاوت که همگونی در مثال اول از نوع پس رو و در دوم از نوع پیش رو اتفاق افتاده است. (97) منابع تحقیق:
ابن سینا، ابوعلی الحسین بن عبدالله، اسباب حدوث الحروف، تفلیس، دارالنشر متسنیاربا، 1966م.
انیس، ابراهیم، الاصوات اللغویه، مصر، مکتبه الانجلو المصریه، 1975م.
__، آواشناسی زبان عربی، ترجمه ابوالفضل علامی و صفر سفیدرو، چ1، تهران، انتشارات اسوه، 1374ه.ش.
__، انیس، ابراهیم، فی اللهجات العربیه، ط9، مصر، مکتبه الانجلو المصریه، 1995م.
بشر، کمال محمد، « الاصوات عند سیبویه »، 16مقاله به زبان عربی درباره سیبویه، شیراز، دانشگاه شیراز، 1368ه.ش.
__، علم اللغه العام ( الاصوات )، مصر، دارالمعارف، 1980م.
البکّوش، الطیب، « النظریات الصوتیه فی کتاب سیبویه »، 16 مقاله به زبان عربی درباره سیبویه، شیراز، دانشگاه شیراز، 1368.
پیام، طه « آواشناسی سیبویه »، مجله زبانشناسی، ش43، بهار و تابستان 1386ه.ش.
ثمره، یدالله،‌آواشناسی زبان فارسی، آوا و ساخت آوایی هجا، چ5، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378ه.ش.
حسّان، تمّام، مناهج البحث فی اللغه، المغرب، دار البیضاء، 1979م.
حلّی، حازم سلیمان، « خلیل طلایه دار آواشناسی عربی »، ترجمه حسین علینقیان، فصلنامه حوزه اصفهان، تابستان 1381ه.ش.
الحمد، غانم قدوری، الدراسات الصوتیه عند علماء التجوید، بغداد، وزاره الاوقاف و الشؤون الدینیه، 1986م.
روبنیز، آر. اچ، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه علی محمد حق شناس، چ3، تهران، نشر مرکز، کتاب ماد، 1378ه.ش.
الزیدی، ابتهال گاصد یاسر، علم الاصوات فی کتب معانی القرآن، عمان، دار أسامه للنشر و التوزیع، 2005م.
السعران، محمود، علم اللغه مقدمه للقاری العربی، مصر، دارالمعارف، 1990م.
ستوده نیا، محمدرضا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، چ1، تهران، نشر ایران، 1377ه.ش.
سیبویه، ابوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر، الکتاب، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، القاهره، دارالقلم، 1966م.
السیوطی، جلال الدین، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، بیروت، دارالجیل، 1986م.
شفیع پور، مقدم، نصیر، مجله زبانشناسی، ش44، بهار و تابستان 1388ه.ش.
عمر، احمد مختار، دراسه الصوت اللغوی، القاهره، مطابع سجل العرب، 1976م.
عوّاد، کورکیس، سیبویه إمام النحاه فی آثار الدراسین خلال اثنی عشر قرناً، بغداد، مطبعه المجمع العلمی العراقی، 1978م.
الفراهیدی، ابوعبدالرحمن الخلیل بن احمد، العین، تحقیق الدکتور مهدی المخزومی و الدکتور ابراهیم السامرائی، بغداد، دارالرشید، 1985م.
کارتر، مایکل جی، « نحوی عربی من القرن الثامن للمیلاد »، ترجمه الدکتور عبدالمنعم آل ناصر، مجله المورد، المجلد20، العدد1، 1992م.
مجتبائی، فتح الله، نحو هندی و نحو عربی، همانندیها در تعریفات، اصطلاحات و طرح قواعد، چ1، تهران، نشر کارنامه، 1383ه.ش.
مشکوه الدینی، مهدی، ساخت آوایی زبان، چ4، مشهد،‌انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1377ه.ش.
مناف، مهدی محمد. علم الاصوات اللغویه، ط1، بیروت، عالم الکتب، 1998م.
Dainle Jones-w Heffer sons LTD(1)An out line of English phonetics,Cambridge,England 9th 1972

پی‌نوشت‌ها:

85. همو، 4/447
86. همو، همان.
87. همو، 4/448
88. همو، 4/451
89. سیبویه، 4/452
90. همو، 4/454
91. همو، 4/477
92. همو، 4/478
93. همو، 4/432
94. سیبویه، 4/478
95. همو، 4/478
96. همو، 4/480
97. دیدگاههای زبان شناختی جدید همواره بر این نکته اصرار داشته اند که موضوع ادغام در کتاب سیبویه همواره محلّ بحث و بررسی و مناقشه بوده و خواهد بود، و البته هنوز از زوایای مختلف بدان پرداخته نشده است. اخیراً مقاله عالمانه ای به بررسی همگونی باز هجابندی در آرای سیبویه پرداخته که خوانندگان محترم را به مطالعه آن سفارش می کنیم:لوتس اتسارت،«یافته های سیبویه در باب فرایند همگونی بازهجابندی در پرتو نظریه بهینگی»، ترجمه نصیر شفیع پور مقدم، مجله زبانشناسی، پیاپی45، پاییز و زمستان 1388ه.ش.، ص 99-118.
98. جدول برگرفته از: طه پیام، همان جا با کمی اضافات.

منبع مقاله :
باهر، محمّد؛(1391)، سیبویه پژوهی، تهران: خانه ی کتاب، چاپ اول